शब्दश: अर्थ :जोडणे (संस्कृत युज्: जोडणे). प्राचीन भारतीय शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठीची चिकित्सापद्धत. जीवात्मा आणि विश्वात्मा यांच्यातील एकत्व अनुभवण्याची पद्धत.
यम, नियम, योगासन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि समाधी ही योगाची आठ अंगे आहेत. त्यामुळे यास अष्टांगयोग असेही म्हटले जाते.
प्राणायाम हा योगाचा एक अत्यंत महत्वाचा प्रकार आहे. प्राणायाममुळे शारीरिक व मानसिक शक्ती बळावते आरोगया तर निरोगी राहतेच पण मन सुद्धा निरोगी राहते.
प्राणायाम मुळे शरिर व मन शुद्ध होऊन मनाची एकाग्रता वाढते .
भारतीय योग शास्त्र मध्ये योगचे पांच प्रकार सांगितले आहेत -
- ज्ञान योग -- आत्मज्ञान,
- हठ योग -- आसन आणि कुण्डलिनी जागृति
- कर्म योग -- योग: कर्मसु कौशलम् (कर्मात कुशलता आणणे म्हणजे योग)
- भक्ति योग -- भजनकुर्याम-भजन करा.
- राजयोग -- योगः चित्तवृत्ति निरोधः (चित्तातील वृत्तिंवर नियंत्रण ठेवणे हाच योग आहे)
पतंजलिंनी योग चा अर्थ चित्तातील वृत्तिंवर निरोध (योगः चित्त-वृत्ति निरोध:) सांगितला आहे· त्यांच्या विचारांनुसार योगाचे आठ अंग आहेत, जे खालिल प्रमाणे आहेत:
- यम (अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह) बाहेरचे अंग
- नियम (स्वाध्याय, सन्तोष, तप, पवित्रता, आणि ईश्वर च्या प्रति चिन्तन) बाहेरचे अंग
- योगासन बाहेरचे अंग
- प्राणायाम बाहेरचे अंग
- प्रत्याहार बाहेरचे अंग
- धारणा आतले/मानसीक अंग
- ध्यान आतले/मानसीक अंग
- समाधी आतले/मानसीक अंग
योगश्चित्तवृत्ति निरोधः। या सूत्राचा अर्थ आहे - योग तो आहे जो देह आणि चित्त यांच्या ओढाताणीत मानवाला अनेक जन्मां पर्यंत आत्म-दर्शनापासून वंचित रहाण्यापासून वाचवतो• चित्तवृतिंच्या निरोध (दमनाने)नाही, तर त्या जाणून त्यांना उत्पन्नच न होउ देणे होय•
योगाचा मूळ सिद्धांत ध्यान आणि आसनांच्या माध्यमातून दैहिक आणि मानसिक पूर्णता प्राप्त करणे होय• याचे प्रारंभिक स्वरूप हिन्दू ग्रंथांमध्ये - महाभारत, उपनिषद, पतञ्जलिंचे योगसूत्र आणि हठयोग प्रदीपिकामध्ये मिळतात•
योग एक पूर्ण विज्ञान आहे, एक पूर्ण जीवन शैली आहे, एक पूर्ण चिकित्सा पद्धति आहे आणि एक पूर्ण अध्यात्म विद्या आहे• योग ची लोकप्रियतेचे रहस्य हे आहे की लिंग, जाति, वर्ग, संप्रदाय, क्षेत्र आणि भाषाभेदांच्या संकीर्णतांमध्ये कधी आबद्ध न असणे होय• चिंतक, बैरागी, अभ्यासी, ब्रह्मचारी, गृहस्थ कोणीही याचे सानिध्य प्राप्त करून लाभांन्वित होउ शकतात• व्यक्तिंच्या निर्माण आणि उत्थान मध्येच नाही तर परिवार, समाज, राष्ट्र आणि विश्वाच्या चहुंमुखी विकासामध्ये ही याचा उपयोग सिद्ध झाला आहे• योग मनुषयामध्ये सकारात्मक चिंतनाच्या प्रशस्त मार्गावर आणण्यासाठी एक अद्भुत विद्या आहे• जिला हजारो वर्षपूर्वी भारताच्या प्रज्ञावान ऋषि-मुनिंनि आविष्कृत केले होते• महर्षि पतंजलिनी अष्टांग योग च्या रूपात याला अनुशासनबद्ध, सम्पादित आणि निष्पादित केले•
जेव्हा मनाला एकाग्र करून ध्यानावस्थित रूपात जीव परमात्मा बरोबर मिलनाची आकांक्षा करत असते तोच योग आहे. योगासनांना आधुनिक जीवनात फक्त व्यायामच मानले जाते. इंग्रजीमध्ये याला योगच्या ऐवजी 'योगा' संबोधिले जाते. योगाचे कित्येक प्रकार शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक हालचालींना आपल्या ताब्यात ठेवतात ज्यांचा उद्देश्य असतो की मनुष्याला आपल्या स्वरूपाच्या बाबतीत ज्ञान मीळवणे हेच मानव जीवनाचे परम लक्ष्य मोक्ष प्राप्त करणे.
योग वैदिक/हिंदू तत्त्वशास्त्रात सहा विचारधारांमध्ये दर्शनएक आहे. इथे याचे तात्पर्य राजयोग बरोबर आहे जो एक ब्रह्मन् मिळविण्यासाठी ईश्वरीय ध्यानचा राजसी मार्ग आहे.
हिंदू धर्मात योगाचे कित्येक प्रकार पण आहेत उदा. निष्काम कर्म योग, आत्महित विहीन भक्ति योग आणि ज्ञान योग विवेकपूर्ण ध्यान.
योग वर पतञ्जलि मुनिंनी योगसूत्र जवळजवळ १५० ई.पू. मध्ये लिहीले. पतंजलिंच्या अनुसार अष्टांग योग चे पालन करणारी व्यक्ति आपल्या मनाला शांत करू शकते आणि शाश्वत ब्रह्मात सामावू शकते . याच अष्टांग पथ ने नंतर येणाऱ्या राज योग, तन्त्र आणि बौध वज्रयान योग चा पाया टाकला.
योगा एक जीवनशैली !
योगा हा शब्द 'युज' ह्या संस्कृत शब्दावरून घेतलेला आहे. आत्म्याचे परमात्म्यात विलीन होणे म्हणजेच योग. योगा किंवा योगाभ्यास ही ५,००० वर्ष जुनी ज्ञानशाखा आहे. पुष्कळ लोकांचा असा समज आहे की योगाभ्यास म्हणजे फक्त शारिरीक व्यायाम आहे, ज्यात एका विशिष्ट पध्द्तीने शरीर ताणले जाते आणि श्वासोश्वास घेतला जातो. खरे म्हणजे ही एका खूप मोठ्या मानवी मन व आत्म्याच्या अनंत विकासाविषयी असलेल्या शास्त्राची केवळ वरवरची ओळख झाली.
योगशात्र हे सगळ्या जीवनाचे सार असलेली एक जीवनशैली आहे. ज्ञानयोग किंवा तत्वज्ञान, भक्तीयोग किंवा भक्तीयुक्त शाश्वत सुखाचा मार्ग, कर्मयोग किंवा सुखप्रद कर्ममार्ग, आणि राजयोग किंवा मनावर ताबा मिळविण्याचा मार्ग. राजयोगाची देखील आठ अंगे आहॆत. राजयोगपध्दतीचे मर्म म्हणजे योगसने ज्यामुळे वरील नमूद केलेल्या विविध मार्गांमध्ये समतोल राक्ता येतो.
श्री श्री योगा
श्री श्री योगा हे ३-५ दिवस चालणारे, एकूण १० तासांचे शिबिर आहे. हा एक आरोग्यदायी, अनुभव आहे! यात साधी, विशिष्ठ प्रकारची योगासने व श्वासोश्वासांची तंत्रे शिकविली जातात. यामुळे शरिर व मनाचा समतोल साधला जातो. या कार्यक्रमांत बहुस्तरीय नित्यकर्म शिकविले जाते. यात योगासने, श्वासोश्वासांची तंत्रे, योगज्ञान आणि ध्यानाचा समावेश असतो. हे एक संपूर्णपणे घरी करता येण्यासारखे नित्यकर्म असते. नवशिक्यांना व सरावलेल्या लोकांसाठी हा एक परिपूर्ण संचच आहे आणि सर्व वयोगटातील सर्वांसाठी यात काही ना काही आहे. श्री श्री योग शिबिरात शिकविलेल्या आसनांचा नियमित सराव केलेल्यांच्या जीवनशैलीत निश्चित फरक जाणवतो. काहींची असाध्य रोगांपासून सुटका होते तर काहींच्या वागण्यात सकारात्मक बदल होतात. शिबिरात सहभागी झालेल्या व सराव करणाऱ्याच्या जीवनात आनंद फुलतो, त्यांचा ताण कमी होतो, सहनशक्ती वाढते, जाण वाढते. तो एकूणच आरोग्यदायी अनुभव असतो.
सर्वांसाठी योगा
ह्या योगाभ्यासाच्या सरावाचे सौंदर्य असे आहे की तुमचे वय कितीही असो, तुमची तब्ब्येत कशीही असो, तो तुम्हाला रोज योगासने करण्यास प्रवृत्त करतो. तुमचे वय वाढते तशी तुमची योगासनांची जाण वाढते. आपल्या जीवनात योगासने काही नवीन गोष्ट नसते. लहान मुल देखील योगासने करत असते. पाठीचा मणका सशक्त बनविणारे मार्जारासन असो किंवा पचनशक्ती वाढविणारे पवनमुक्तासन असो, लहान मुले आसने करतच असतात. योगाभ्यासाचा अर्थ बऱ्याच लोकांसाठी वेगवेगळा असू शकतो. परंतु ‘योग एक जीवनशैली’ याचा खरा अर्थ शोधण्यास आम्ही तुम्हाला मदत करू.
आयुर्वेद : जीवनाचे शास्त्र
आयुर्वेद ही जगातील सर्वात जास्त सुविकसित आणि प्रभावशाली आरोग्य पद्धती आहे जी शारीरिक व मानसिक या दोन्ही स्तरांवर काम करते. रोगांवर इलाज करण्याहून अधिक ते एक जीवनाचे शास्त्र आहे! हे ज्ञान अशा प्रकारे विकसित केले आहे कि ते तुम्हाला उत्साहपूर्ण व आरोग्यदायी राह्यला नुसती मदतच करत नाही तर तुमचा सर्वांगीण विकास देखील करते. ते निसर्गातील अंगभूत तत्वांचा उपयोग करून, शरीर, मन व आत्मा यांचा समतोल साधून तुम्हाला आरोग्य टिकविण्यास मदत करते. आयुर्वेद हा योगाभ्यास सुधारण्यास उपयुक्त ठरतो. ह्या भागात एक आरोग्यपूर्ण जीवनशैली जगण्याच्या क्लुप्त्या व सूचना मिळतात.
श्वासोश्वासांची तंत्रे (प्राणायाम) & व ध्यान
प्राणायाम म्हणजे आपल्या श्वासोश्वासाचे विस्तारीकरण आणि नियंत्रण. योग्य तंत्रांचा सराव केल्यास रक्तातील व मेंदूला होणारा ऑक्सिजनचा पुरवठा वाढतो. त्यामुळे प्राण शक्ती व जीवन उर्जा यांच्या नियंत्रणास मदत होते. प्राणायाम आणि योगासने हे एकमेकास पूरक आहेत. ह्या दोन योगतत्वांचा मिलाफ हे मन आणि शरीराचे सर्वोच्च प्रतीचे शुद्धीकरण व अनुशासन समजले जाते. प्राणायाम ही ध्यानातील गहनतम अनुभवाची तयारी असते. ह्या भागात प्राणायामच्या विविध तंत्रांविषयी माहिती घ्या.
बराच काळ चांगली झोप लागत नसेल तर तुमच्या शरीराची झीज प्रमाणा बाहेर होण्याची शक्यता जास्त असते. ह्या व्यतिरिक्त, अस्वस्थ वाटणे व गोंधळलेली मनस्थिती ही पुरेशी झोप न मिळण्याची लक्षणे असू शकतात. निद्रावस्थेत शरीरातील प्रत्येक पेशींच्या स्तरावर विश्द्राव्य (गरळ) काढण्याचे व झीज भरून काढण्याचे काम होत असते. म्हणूनच पुरेशी झोप (६ – ८ तास) मिळणे आवश्यक आहे.
निद्रानाशाच्या समस्येवर योगाभ्यास हा उत्तम तोडगा ठरू शकतो. योगाभ्यासाच्या सरावाने दिवस भरात साठलेला तणाव निवळतो व रात्री शांत झोप लागते.
शांत झोप अनुभवणे सहज शक्य आहे. ह्यासाठी सगळ्यात सोपा मार्ग म्हणजे झोपण्या आधी करण्याची काही आसने. त्यासाठी काही आसने पुढे नमूद केलेली आहेत.
हस्तापादासन : पाठीचे स्नायू ताणले जातात, रक्त पुरवठा वाढल्याने मज्जासंस्था पुष्ट होते आणि पाठीचा कणा लवचिक राहतो..
मर्जरी आसन : पाठीच्या कण्याची लवचिकता टिकून राहते. पचन संस्थेलाही चालना मिळते व त्याची कार्यक्षमता वाढते. ह्यामुळे शांत झोप लागते. रक्ताभिसरण वाढल्याने मन ही शांत होते
शिशु आसन: पूर्ण विश्रांती देणारं हे आसन आहे. मज्जासंस्था स्थिर झाल्याने झोपही शांत लागते.
बद्धकोनासन : तासंतास उभं राहिल्याने किवा चालल्याने आलेला थकवा घालवण्यासाठी उत्तम. मांड्यांचा आतील भाग, जांघा आणि गुडघे चांगलेच ताणले जातात.
विपरीतकरणी
- पाठीवर झोपावे. एक पाय वर उचलावा, मग दुसरा पायही वर उचलावा. मग भिंतीच्या आधाराने दोन्ही पाय वरच ठेवावेत.
- दोन्ही हात बाजूने खांद्याच्या रेषेत आणावेत.
- ह्याच स्थितीत दिर्घ श्वासोच्छ॒वास चालू ठेवावा.पूर्ण विश्रांतीसाठी डोळ्यावर पट्टी बांधावी. आरामात राहता येईल तेवढा वेळ ह्याच स्थितीत राहावे. हळू हळू पाय खाली आणावे.
थकलेल्या पायांना आराम देण्यासाठी उत्तम, मेंदूला उत्तम प्रकारे रक्तपुरवठा होतो, डोकेदुखी पासून मुक्ती व मन शांत होते.
ह्या व्यतिरिक्त जेवणा नंतर शवासन आणि योग निद्र केल्याने सगळ्या स्तरांवर विश्रांती मिळते.
ह्या विषयातील तज्ञ म्हणतात की जर तुम्ही झोपेच्या आधीचा उपक्रम व झोपेची वेळ निश्चित ठेवलीत तर बरोबर त्या वेळी तुमच्या शरीराला झोपण्याचे योग्य ते संकेत आपणहून मिळतील. झोपण्या आधी नाडी शोधन प्राणायाम केल्यासही शांत झोप लागते.
सूर्यनमस्कार कसे करावेत (Sun salutations in Marathi)
सूर्यनमस्कार–योगाचा एक परिपूर्ण व्यायाम :
स्वस्थ राहण्याची इच्छा आहे पण त्याच्यासाठी वेळ कमी पडतोय? ह्या परिस्थितीवर मात करायची असेल तर त्याचं उत्तर एकच:सूर्यनमस्कार,जो १२ योगासनाचा संच आहे,जो तुमच्या ह्र्द्य आणि रक्तवाहिन्यांची कार्यक्षमता राखू शकतो.सूर्यनमस्काराची आसने केल्याने तुमच्या शरीराला डौल येतो आणि मन शांत रहाते.
सूर्यनमस्कार करण्यासाठी उत्तम वेळ सकाळी,रिकाम्या पोटी.या साध्या आणि प्रभावी सूर्यनमस्कारांने आपण
स्वस्थ जीवनाची सुरुवात करूया.
प्रत्येक सूर्यनमस्कार हा दोन सूर्यनमस्कारांचा संच असतो.ही १२ आसने म्हणजे अर्धा सूर्यनमस्कार,आणि दुसरा अर्धा भाग म्हणजे ह्याच १२ आसनांची अनुक्रमाची पुनरावृत्ती करणे.फक्त डाव्या पाया ऐवजी उजवा पाय पुढे आणणे.( खाली चौथ्या आणि नवव्या क्रमामध्ये सांगितल्याप्रमाणे).तुम्हाला सूर्यनमस्काराचे विविध प्रकार दिसतील.पण एकाच पद्धतीच्या अनुक्रमाचा अभ्यास केल्याने त्याचे जास्त फायदे होतात
सूर्यनमस्कार हे उत्तम स्वास्थ्याबरोबरच ज्या सूर्यदेवतेमुळे पृथ्वीवरील आपले अस्तित्व टिकऊन ठेवता येते त्या सूर्यदेवते प्रति कृतज्ञता व्यक्त करण्याची संधी देतात.पुढील १० दिवस तुम्ही तुमच्या दिवसाची सुरुवात सूर्य
देवाच्या ऊर्जेविषयी कृतज्ञता व्यक्त करून करा. तुम्ही सूर्य नमस्काराचे १२ फेऱ्या करा, आणि त्यानंतर काही योगासने करून योग निद्रा मध्ये गाढ विश्राम करा.तुम्हाला जाणवेल की स्वस्थ रहाण्यासाठी हा तुमचा मंत्र आहे.तोच मंत्र ज्याचा प्रभाव दिवसभर तुम्हाला जाणवेल.
योग साधना के आठ अंग हैं, जिनमें प्राणायाम चौथा सोपान है। अब तक हमने यम, नियम तथा योगासन के विषय में चर्चा की है, जो हमारे शरीर को ठीक रखने के लिए बहुत आवश्यक है।
प्राणायाम के बाद प्रत्याहार, ध्यान, धारणा तथा समाधि मानसिक साधन हैं। प्राणायाम दोनों प्रकार की साधनाओं के बीच का साधन है, अर्थात् यह शारीरिक भी है और मानसिक भी। प्राणायाम से शरीर और मन दोनों स्वस्थ एवं पवित्र हो जाते हैं तथा मन का निग्रह होता है
(1) योगासनों का सबसे बड़ा गुण यह हैं कि वे सहज साध्य और सर्वसुलभ हैं। योगासन ऐसी व्यायाम पद्धति है जिसमें न तो कुछ विशेष व्यय होता है और न इतनी साधन-सामग्री की आवश्यकता होती है।
(2) योगासन अमीर-गरीब, बूढ़े-जवान, सबल-निर्बल सभी स्त्री-पुरुष कर सकते हैं।
(3) आसनों में जहां मांसपेशियों को तानने, सिकोड़ने और ऐंठने वाली क्रियायें करनी पड़ती हैं, वहीं दूसरी ओर साथ-साथ तनाव-खिंचाव दूर करनेवाली क्रियायें भी होती रहती हैं, जिससे शरीर की थकान मिट जाती है और आसनों से व्यय शक्ति वापिस मिल जाती है। शरीर और मन को तरोताजा करने, उनकी खोई हुई शक्ति की पूर्ति कर देने और आध्यात्मिक लाभ की दृष्टि से भी योगासनों का अपना अलग महत्त्व है।
(4) योगासनों से भीतरी ग्रंथियां अपना काम अच्छी तरह कर सकती हैं और युवावस्था बनाए रखने एवं वीर्य रक्षा में सहायक होती है।
(5) योगासनों द्वारा पेट की भली-भांति सुचारु रूप से सफाई होती है और पाचन अंग पुष्ट होते हैं। पाचन-संस्थान में गड़बड़ियां उत्पन्न नहीं होतीं।
(6) योगासन मेरुदण्ड-रीढ़ की हड्डी को लचीला बनाते हैं और व्यय हुई नाड़ी शक्ति की पूर्ति करते हैं।
(7) योगासन पेशियों को शक्ति प्रदान करते हैं। इससे मोटापा घटता है और दुर्बल-पतला व्यक्ति तंदरुस्त होता है।
(8) योगासन स्त्रियों की शरीर रचना के लिए विशेष अनुकूल हैं। वे उनमें सुन्दरता, सम्यक-विकास, सुघड़ता और गति, सौन्दर्य आदि के गुण उत्पन्न करते हैं।
(9) योगासनों से बुद्धि की वृद्धि होती है और धारणा शक्ति को नई स्फूर्ति एवं ताजगी मिलती है। ऊपर उठने वाली प्रवृत्तियां जागृत होती हैं और आत्मा-सुधार के प्रयत्न बढ़ जाते हैं।
(10) योगासन स्त्रियों और पुरुषों को संयमी एवं आहार-विहार में मध्यम मार्ग का अनुकरण करने वाला बनाते हैं, अत: मन और शरीर को स्थाई तथा सम्पूर्ण स्वास्थ्य, मिलता है।
(11) योगासन श्वास- क्रिया का नियमन करते हैं, हृदय और फेफड़ों को बल देते हैं, रक्त को शुद्ध करते हैं और मन में स्थिरता पैदा कर संकल्प शक्ति को बढ़ाते हैं।
(12) योगासन शारीरिक स्वास्थ्य के लिए वरदान स्वरूप हैं क्योंकि इनमें शरीर के समस्त भागों पर प्रभाव पड़ता है और वह अपने कार्य सुचारु रूप से करते हैं।
(13) आसन रोग विकारों को नष्ट करते हैं, रोगों से रक्षा करते हैं, शरीर को निरोग, स्वस्थ एवं बलिष्ठ बनाए रखते हैं।
(14) आसनों से नेत्रों की ज्योति बढ़ती है। आसनों का निरन्तर अभ्यास करने वाले को चश्में की आवश्यकता समाप्त हो जाती है।
(15) योगासन से शरीर के प्रत्येक अंग का व्यायाम होता है, जिससे शरीर पुष्ट, स्वस्थ एवं सुदृढ़ बनता है। आसन शरीर के पांच मुख्यांगों, स्नायु तंत्र, रक्ताभिगमन तंत्र, श्वासोच्छवास तंत्र की क्रियाओं का व्यवस्थित रूप से संचालन करते हैं जिससे शरीर पूर्णत: स्वस्थ बना रहता है और कोई रोग नहीं होने पाता। शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक और आत्मिक सभी क्षेत्रों के विकास में आसनों का अधिकार है। अन्य व्यायाम पद्धतियां केवल वाह्य शरीर को ही प्रभावित करने की क्षमता रखती हैं, जब कि योगसन मानव का चहुँमुखी विकास करते हैं
यद्यपि योग की उत्पत्ति हमारे देश में हुई है, किंतु आधुनिक समय में इसका प्रचार-प्रसार विदेशियों ने किया है, इसलिए पाश्चात्य सभ्यता की नकल करने वाले 'योग' शब्द को 'योगा' बोलने में गौरवान्वित महसूस करते हैं।
प्राचीन समय में इस विद्या के प्रति भारतीयों ने सौतेला व्यवहार किया है। योगियों का महत्व कम नहीं हो जाए। अत: यह विद्या हर किसी को दी जाना वर्जित थी। योग ऐसी विद्या है जिसे रोगी-निरोगी, बच्चे-बूढ़े सभी कर सकते हैं।
महिलाओं के लिए योग बहुत ही लाभप्रद है। चेहरे पर लावण्य बनाए रखने के लिए बहुत से आसन और कर्म हैं। कुंजल, सूत्रनेति, जलनेति, दुग्धनेति, वस्त्र धौति कर्म बहुत लाभप्रद हैं। कपोल शक्ति विकासक, सर्वांग पुष्टि, सर्वांग आसन, शीर्षासन आदि चेहरे पर चमक और कांति प्रदान करते हैं।
इसी तरह से नेत्रों को सुंदर और स्वस्थ रखने, लंबाई बढ़ाने, बाल घने करने, पेट कम करने, हाथ-पैर सुंदर-सुडौल बनाने, बुद्धि तीव्र करने, कमर और जंघाएँ सुंदर बनाने, गुस्सा कम करने, कपोलों को खूबसूरत बनाने, आत्मबल बढ़ाने, गुप्त बीमारियाँ दूर करने, गर्दन लंबी और सुराहीदार बनाने, हाथ-पैरों की थकान दूर करने, पाचन शक्ति सुधारने, अच्छी नींद, त्वचा संबंधी रोगों को दूर करने व अन्य कई प्रकार के कष्टों का निवारण करने के लिए योग में व्यायाम, आसन और कर्म शामिल हैं। प्राचीन समय में इस विद्या के प्रति भारतीयों ने सौतेला व्यवहार किया है। योगियों का महत्व कम नहीं हो जाए। अत: यह विद्या हर किसी को दी जाना वर्जित थी। योग ऐसी विद्या है जिसे रोगी-निरोगी, बच्चे-बूढ़े सभी कर सकते हैं।
किंतु योगाभ्यास करने से पूर्व कुशल योग निर्देशक से अवश्य सलाह लेना चाहिए। निम्नांकित आसन क्रियाएँ प्रस्तुत की जा रही हैं जिन्हें आप सहजता से कर सारे दिन की स्फूर्ति अर्जित कर सकती हैं
सीधे खड़े होकर दोनों हाथों की उँगलियाँ आपस में फँसाकर ठोढ़ी के नीचे रख लीजिए। दोनों कुहनियाँ यथासंभव परस्पर स्पर्श कर रही हों। अब मुँह बंद करके मन ही मन पाँच तक की गिनती गिनने तक नाक से धीरे-धीरे साँस लीजिए।
इस बीच कंठ के नीचे हवा का प्रवाह अनुभव करते हुए कुहनियों को भी ऊपर उठाइए। ठोढ़ी से हाथों पर दबाव बनाए रखते हुए साँस खींचते जाएँ और कुहनियों को जितना ऊपर उठा सकें उठा लें। इसी बिंदु पर अपना सिर पीछे झुका दीजिए। धीरे से मुँह खोलें। आपकी कुहनियाँ भी अब एकदम पास आ जाना चाहिए। अब यहाँ पर छ: तक की गिनती गिनकर साँस बाहर निकालिए।
अब सिर आगे ले आइए। यह अभ्यास दस बार करें, थोड़ी देर विश्राम के बाद यह प्रक्रिया पुन: दोहराएँ। इससे फेफड़े की कार्यक्षमता बढ़ती है। तनाव से मुक्ति मिलती है और आप सक्रियता से कार्य में संलग्न हो सकती हैं
सूर्य नमस्कार योगासनों में सर्वश्रेष्ठ प्रक्रिया है। यह अकेला अभ्यास ही साधक को सम्पूर्ण योग व्यायाम का लाभ पहुंचाने में समर्थ है। मानव शरीर की सरंचना ब्रम्हांड की पंच तत्वों से हुआ है। और इसे (शरीर रूपी यंत्र) सुचारू रूप से गतिमान स्नायु तंत्र करता है। जिस व्यक्ति के शरीर में स्नायुविक तंत्र जरा सा भी असंतुलित होता है वो गंभीर बीमारी की ओर अग्रसर हो जाता है। "सूर्य नमस्कार" स्नायु ग्रंथि को उनके प्राकृतिक रूप में रख संतुलित रखता है। इसके अभ्यास से साधक का शरीर निरोग और स्वस्थ होकर तेजस्वी हो जाता है। 'सूर्य नमस्कार' स्त्री, पुरुष, बाल, युवा तथा वृद्धों के लिए भी उपयोगी बताया गया है
सीधे खड़ा होकर अपने नितंब और पेट को कड़ा कीजिए और पसलियों को ऊपर खीचें। अपनी भुजाओं को धीरे से सिर के ऊपर तक ले जाइए। अब हाथ के दोनों अँगूठों को आपस में बाँध लीजिए। साँस लीजिए और शरीर के ऊपरी हिस्से को दाहिनी ओर झुकाइए। सामान्य ढंग से साँस लेते हुए दस तक गिनती गिनें फिर सीधे हो जाएँ और बाएँ मुड़कर यही क्रिया दस गिनने तक दोहराएँ।
पुन: सीधे खड़े होकर जोर से साँस खींचें। इसके पश्चात कूल्हे के ऊपर से अपने शरीर को सीधे सामने की ओर ले जाइए। फर्श और छाती समानांतर हों। ऐसा करते समय सामान्य तरीके से साँस लेते रहें। अपने धड़ को सीधी रेखा में रखते हुए नीचे ले आइए।
बिना घुटने मोड़े फर्श को छूने की कोशिश करें। यथासंभव सिर को पाँवों से छूने का प्रयास करें। दस तक गिनती होने तक इसी मुद्रा में रहें। अपनी पकड़ ढीली कर सामान्य अवस्था में आ जाएँ। इस आसन से पीठ, पेट और कंधे की पेशियाँ मजबूत होती हैं और रक्त संचार ठीक रहता है
इस आसन में आपको कुछ नहीं करना है। आप एकदम सहज और शांत हो जाएँ तो मन और शरीर को आराम मिलेगा। दबाव और थकान खत्म हो जाएगी। साँस और नाड़ी की गति सामान्य हो जाएगी। इसे करने के लिए पीठ के बल लेट जाइए। पैरों को ढीला छोड़कर भुजाओं को शरीर से सटाकर बगल में रख लें। शरीर को फर्श पर पूर्णतया स्थिर हो जाने दें
अपनी एड़ी पर बैठकर पेट को ढीला छोड़ दें। तेजी से साँस बाहर निकालें और पेट को भीतर की ओर खींचें। साँस को बाहर निकालने और पेट को धौंकनी की तरह पिचकाने के बीच सामंजस्य रखें। प्रारंभ में दस बार यह क्रिया करें, धीरे-धीरे 60 तक बढ़ा दें। बीच-बीच में विश्राम ले सकते हैं। इस क्रिया से फेफड़े के निचले हिस्से की प्रयुक्त हवा एवं कार्बन डाइ ऑक्साइड बाहर निकल जाती है और सायनस साफ हो जाती है साथ ही पेट पर जमी फालतू चर्बी खत्म हो जाती है। इस प्राणायाम को करने के बाद अनुलोम विलोम प्राणायाम भी करे, कपाल भाती और अनुलोम विलोम प्राणायाम दोनो मित्र प्राणायाम है
योग शास्त्र में मुद्राओं का एक अलग विभाग है। इन मुद्राओं का निर्माण आसन, प्राणायाम एवं बंधों को समन्वित कर किया गया है।
मुद्राओं के माध्यम से हम शरीर की उन क्रियाओं को नियमित करने का प्रयास करते हैं, जो हमारे वश में नहीं हैं।
योगमुद्रा को कुछ योगाचार्यों ने 'मुद्रा' के और कुछ ने 'आसनों' के समूह में रखा है, लेकिन इसे आसन ही माना गया है। यह आसन करने में अत्यंत सरल है।
सर्वप्रथम पद्मासन में बैठते हैं, इसके बाद दोनों हाथ पीछे लेकर दाहिने हाथ से बाएं हाथ की कलाई पकड़ते हैं। अब लंबी और गहरी श्वास अंदर लेते हैं तथा शरीर को शिथिल करते हुए धड़ को धीरे-धीरे बाईं जंघा पर रखते हैं। ऐसा करते समय श्वास छोड़ते हैं।
कुछ समय तक इसी अवस्था में रहने के बाद पुनः पहले वाली स्थिति में आ जाते हैं। अब यही क्रिया सामने की ओर झुककर करते हैं। ऐसा करते समय मस्तक और नाक दोनों जमीन से स्पर्श करते हैं। कुछ समय तक इसी अवस्था में रहने के बाद मूल स्थिति में आते हैं। फिर धड़ को दाहिनी जंघा पर रखते हैं।
यह आसन करने में आसान परंतु बड़ा लाभदायक है। इससे पेट का व्यायाम होता है तथा अपचन एवं पेट की अन्य शिकायतें दूर होती हैं। रीढ़ की हड्डी का भी अच्छा व्यायाम होता है और वह अपना काम सुचारु रूप से करती है। इस आसन के दौरान गर्दन एवं टांगों की मांसपेशियों का भी व्यायाम होता है।
कभी-कभी धड़ को सामने या दाहिनी ओर झुकाते समय पीठ, घुटनों या जांघों पर अधिक जोर पड़ता है। ऐसे समय जोर-जबर्दस्ती न करें
उन लोगों के लिए जो कंप्यूटर पर लगातार आठ से दस घंटे काम करके कई तरह के रोगों का शिकार हो जाते हैं या फिर तनाव व थकान से ग्रस्त रहते हैं। निश्चित ही कंप्यूटर पर लगातार आँखे गड़ाए रखने के अपने नुकसान तो हैं ही इसके अलावा भी ऐसी कई छोटी-छोटी समस्याएँ भी पैदा होती है, जिससे हम जाने-अनजाने लड़ते रहते है। तो आओं जाने की इन सबसे कैसे निजात पाएँ।
- नुकसान
स्मृति दोष, दूर दृष्टि कमजोर पड़ना, चिड़चिड़ापन, पीठ दर्द, अनावश्यक थकान आदि। कंप्यूटर पर लगातार काम करते रहने से हमारा मस्तिष्क और हमारी आँखें इस कदर थक जाती है कि केवल निद्रा से उसे राहत नहीं मिल सकती। देखने में आया है कि कंप्यूटर पर रोज आठ से दस घंटे काम करने वाले अधिकतर लोगों को दृष्टि दोष हो चला है। वे किसी न किसी नंबर का चश्मा पहने लगे हैं। इसके अलावा उनमें स्मृति दोष भी पाया गया। काम के बोझ और दबाव की वजह से उनमें चिड़चिड़ापन भी आम बात हो चली है। यह बात अलग है कि वह ऑफिस का गुस्सा घर पर निकाले। कंप्यूटर की वजह से जो भारी शारीरिक और मानसिक हानि पहुँचती है, उसकी चर्चा विशेषज्ञ अकसर करते रहे हैं।
- बचाव
पहली बात कि आपका कंप्यूटर आपकी आँखों के ठीक सामने रखा हो। ऐसा न हो की आपको अपनी आँखों की पुतलियों को ऊपर उठाये रखना पड़े, तो जरा सिस्टम जमा लें जो आँखों से कम से कम तीन फिट दूर हो। दूसरी बात कंप्यूटर पर काम करते वक्त अपनी सुविधानुसार हर 5 से 10 मिनट बाद 20 फुट दूर देखें। इससे दूर दृष्टि बनी रहेगी। स्मृति दोष से बचने के लिए अपने दिनभर के काम को रात में उल्टेक्रम में याद करें। जो भी खान-पान है उस पर पुन: विचार करें। थकान मिटाने के लिए ध्यान और योग निद्रा का लाभ लें।
- योग एक्सरसाइज
इसे अंग संचालन भी कहते हैं। प्रत्येक अंग संचालन के अलग-अलग नाम हैं, लेकिन हम विस्तार में न जाते हुए बताते हैं कि आँखों की पुतलियों को दाएँ-बाएँ और ऊपर-नीचे नीचे घुमाते हुए फिर गोल-गोल घुमाएँ। इससे आँखों की माँसपेशियाँ मजबूत होंगी। पीठ दर्द से निजात के लिए दाएँ-बाएँ बाजू को कोहनी से मोड़िए और दोनों हाथों की अँगुलियों को कंधे पर रखें। फिर दोनों हाथों की कोहनियों को मिलाते हुए और साँस भरते हुए कोहनियों को सामने से ऊपर की ओर ले जाते हुए घुमाते हुए नीचे की ओर साँस छोड़ते हुए ले जाएँ। ऐसा 5 से 6 बार करें फिर कोहनियों को विपरीत दिशा में घुमाइए। गर्दन को दाएँ-बाएँ, फिर ऊपर-नीचे नीचे करने के बाद गोल-गोल पहले दाएँ से बाएँ फिर बाएँ से दाएँ घुमाएँ। बस इतना ही। इसमें साँस को लेने और छोड़ने का ध्यान जरूर रखें
सीधे खड़ा होकर अपने नितंब और पेट को कड़ा कीजिए और पसलियों को ऊपर खीचें। अपनी भुजाओं को धीरे से सिर के ऊपर तक ले जाइए। अब हाथ के दोनों अँगूठों को आपस में बाँध लीजिए। साँस लीजिए और शरीर के ऊपरी हिस्से को दाहिनी ओर झुकाइए। सामान्य ढंग से साँस लेते हुए दस तक गिनती गिनें फिर सीधे हो जाएँ और बाएँ मुड़कर यही क्रिया दस गिनने तक दोहराएँ।
पुन: सीधे खड़े होकर जोर से साँस खींचें। इसके पश्चात कूल्हे के ऊपर से अपने शरीर को सीधे सामने की ओर ले जाइए। फर्श और छाती समानांतर हों। ऐसा करते समय सामान्य तरीके से साँस लेते रहें। अपने धड़ को सीधी रेखा में रखते हुए नीचे ले आइए।
बिना घुटने मोड़े फर्श को छूने की कोशिश करें। यथासंभव सिर को पाँवों से छूने का प्रयास करें। दस तक गिनती होने तक इसी मुद्रा में रहें। अपनी पकड़ ढीली कर सामान्य अवस्था में आ जाएँ। इस आसन से पीठ, पेट और कंधे की पेशियाँ मजबूत होती हैं और रक्त संचार ठीक रहता है
These days most people feel that their lives are spinning out of control as they struggle to keep up with the pace of modern living. Aerobics, weight-loss programmes and fitness classes help to some extent, Yoga offers a more holistic solution.
The actual benefits
Yoga helps you both physically and mentally. If you follow a regular yoga routine you will find that you have greater vitality, better posture, improved circulation, respiration and digestion, bright eyes, glowing skin and good muscle tone. What more could you ask for?
But there's more. You'll also find that you're calmer and more peaceful. You won't fly off the handle so easily. You'll feel more confident and have a more positive approach to life in general. You won't find academics such a drag, as your concentration will improve.
Don't set goals
As mentioned earlier, yoga is not about competition and reaching goals. It's not about losing 3 kilos in 2 weeks or being more flexible and fitter than your friend. Everyone's mind and body responds to yoga at its own pace. By setting unrealistic goals and having unreasonable expectations you're defeating the point of doing yoga. Don't apply materialistic rules to a spiritual exercise. If you're content, you're doing the right thing.
Why Yoga?
Yoga helps you both physically and mentally. If you follow a regular yoga routine you will find that you have greater vitality-better posture-improved circulation-respiration and digestion-bright eyes-glowing skin and good muscle tone.
Stress
Your grades are slipping. Generation gap doesn't even begin to describe the problems you're having with your parents. You don't have a love life to speak of. You're always short of money, but your parents say you spend too much. Your hair's not right, your clothes are all wrong. Your face looks like a pimple factory. You're too fat. You're too thin. Are you stressed out or what?
|